Eerlijk over onzeker pensioen

De zekerheid van een gegarandeerd pensioen suggereren, maar in de praktijk onzekerheid leveren, holt het vertrouwen in het pensioenstelsel uit. Het is daarom te prijzen dat de sociale partners in het pensioenakkoord risico’s helder benoemen, die eerlijk verdelen en transparant communiceren, stelt hoogleraar economie Lans Bovenberg. De enige echte garantie die de pensioensector kan geven is dat we onvermijdelijke schokken eerlijk met elkaar zullen delen.

Pensioen altijd al onzeker, verschil zit in eerlijk zijn
lans bovenbergRegelmatig is te horen dat het pensioenakkoord van sociale partners pensioenen onzekerder zou maken. Dat is onterecht. Pensioenen zijn ook nu onzeker alleen wordt deze onzekerheid niet goed gecommuniceerd. De meerwaarde van een nieuw stelsel is het helder benoemen, eerlijk verdelen en transparant communiceren van risico's. De meeste deelnemers ervaren hun opgebouwde nominale pensioenrechten als gegarandeerd. De nominale garanties in het huidige stelsel suggereren een hoge mate van zekerheid en geven deelnemers een veilig gevoel. Maar deelnemers lopen drie belangrijke risico's. Foto: Lans Bovenberg, Universiteit Tilburg en Netspar

Deelnemers vergeten vaak inflatie
In de eerste plaats het risico dat inflatie de koopkracht van hun pensioen erodeert. Een nominaal pensioen dat in het geheel niet meegroeit met de inflatie betekent voor de meeste werknemers slechts een half pensioen. Het merendeel van de deelnemers lijdt echter aan geldillusie en onderschat de desastreuze gevolgen van inflatie voor de koopkracht van het pensioen. Sinds de overstap van een eindloon- naar een middelloonstelsel is het ophogen van de opgebouwde rechten met de inflatie niet alleen voor gepensioneerden, maar ook voor werknemers afhankelijk geworden van beleggingsresultaten. Zo zal de kredietcrisis de koopkracht van de aanvullende pensioenen waarschijnlijk met zo'n 15 procent uithollen.

Dreiging van afstempelen
Een tweede risico is dat de nominale rechten onverhoopt moeten worden afgestempeld. Veel grote fondsen blijven ook bij de huidige lage dekkingsgraden beleggen in aandelen en laten renterisico's open staan. Dat is begrijpelijk want zo wordt indexatiepotentieel behouden en dekken fondsen zich in tegen het risico van oplopende inflatie.

Maar de keerzijde is dat fondsen willens en wetens het risico nemen van het verlagen van nominale pensioenen. In de huidige wetgeving is dit afstempelen van pensioenen het 'last resort' waarmee men zo lang mogelijk wacht. Maar juist daardoor lopen deelnemers het risico met grote verlagingen van het pensioen te worden geconfronteerd als het niet anders meer kan. Hoe dan ook, er bestaat een zorgelijke kloof tussen de deelnemers die nominale zekerheid verwachten en de realiteit van het risicovolle beleggingsbeleid gericht op het overeind houden van het indexatiepotentieel.

Wie draait op voor tegenvallers?
Een derde risico is dat de verdeling van de risico's onhelder is. Voor de deelnemer bestaat daardoor dubbele onzekerheid: niet alleen de rendementen zijn onzeker, maar ook de wijze waarop deze in de toekomst worden verdeeld. Zo is het onduidelijk wie bij de huidige lage dekkingsgraden de eigenaren zijn van de nominale risico's die de grote pensioenfondsen open laten staan.

Afspraken over verdelen van risico’s
Zekerheid suggereren, maar onzekerheid leveren, holt het vertrouwen in het pensioenstelsel uit. De grote winst van het pensioenakkoord is dat sociale partners dit voortaan willen voorkomen door risico's helder te benoemen, eerlijk te verdelen en transparant te communiceren. Nu de premies niet verder omhoog kunnen, de dekkingsgraad laag is en de premiebasis door de vergrijzing slinkt, kan men geen garanties blijven uitstralen als men tegelijkertijd de ambitie van een geïndexeerd pensioen overeind wil houden.

De uitdaging waarvoor de sociale partners nu staan is vooraf heldere afspraken maken over hoe men de toekomstige risico's eerlijk over de deelnemers wil verdelen. Op basis daarvan kunnen de fondsen de beleggingen en de daarmee gepaard gaande risico's afstemmen op de risicocapaciteit van de risicodragers. Door de daaruit resulterende bandbreedtes voor individuele pensioenuitkomsten. Door de risico's vervolgens helder te communiceren weten de deelnemers waar ze aan toe zijn. Als neerwaartse risico's zich dan onverhoopt manifesteren, dienen de eigenaars van dat risico geholpen te worden om de risico's op te vangen, bijvoorbeeld door meer te gaan sparen of langer te kunnen doorwerken.

Mensen hebben vaak meer mogelijkheden om risico's te absorberen dan ze vaak denken zeker als ze enige tijd krijgen om zich in te stellen op de nieuwe situatie.

Geen sprookjes meer over pensioen
De sociale partners blazen in het akkoord het sprookje van gegarandeerde pensioenen in een fundamenteel onzekere wereld uit. Garanties zijn er hooguit voor de kortere termijn om mensen een aanpassingsperiode te gunnen naar nieuwe omstandigheden. In een imperfecte wereld die we niet goed begrijpen, is de enige echte garantie die de pensioensector kan geven dat we de onvermijdelijke schokken eerlijk met elkaar zullen delen. Hoe graag we ook in een maakbare wereld zouden willen leven, ook in de toekomst zullen we worden overvallen door financiële crises, natuurrampen, depressies en oorlogen. Iedereen die in deze wereld harde garanties op een hoog pensioen wil, zet de solidariteit onder druk door in slechte tijden een groter deel van een kleinere koek naar zich toe te willen trekken.

In plaats van risico's te ontkennen en de kop in het zand te steken, kiest het pensioenakkoord de moedige weg om risico's te benoemen, te verdelen, te communiceren en te managen. Het gaat om niets minder dan de emancipatie van de pensioendeelnemer in deze gevaarlijke wereld.

Dit artikel is tevens verschenen in de Volkskrant van donderdag 24 maart 2011.

Te citeren als:
Lans Bovenberg, 2011, “Eerlijk over onzeker pensioen”, Me Judice, 24 maart 2011